ગુજરાત રાજ્ય સહિત સમગ્ર ભારતમાં પ્રાથમિક શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવા તેમજ બાળકોને પૌષ્ટિક આહાર ઉપલબ્ધ કરાવવાના ઉદ્દેશ સાથે “મધ્યાહન ભોજન યોજના”ની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. આજે આ યોજના “પીએમ પોષણ યોજના” તરીકે ઓળખાય છે. આ કાર્યક્રમ બાળકોના આરોગ્ય અને શિક્ષણ બંનેને સીધો લાભ આપે છે. ખાસ કરીને ગરીબ અને પછાત વર્ગના બાળકો માટે આ યોજના આશીર્વાદરૂપ સાબિત થઈ છે.
યોજના શરૂ થવાનો ઈતિહાસ
મધ્યાહન ભોજન યોજના પ્રથમવાર ભારતના તમિલનાડુ રાજ્યમાં શરૂ કરવામાં આવી હતી. ત્યાંના મુખ્યમંત્રી કે. કામરાજે 1960ના દાયકાની શરૂઆતમાં આ યોજના શરુ કરી હતી. બાદમાં, ભારત સરકારે 15 ઓગસ્ટ, 1995ના રોજ દેશભરમાં પ્રાથમિક શાળાઓ માટે “રાષ્ટ્રીય પોષણ સહાય કાર્યક્રમ” શરૂ કર્યો. ગુજરાતમાં આ યોજના 1984માં અમલમાં આવી, અને હવે તે પીએમ પોષણ યોજના તરીકે સમગ્ર દેશમાં કાર્યરત છે.
પીએમ પોષણ યોજનાનું નવું સ્વરૂપ
2021થી, મધ્યાહન ભોજન યોજના “પ્રધાનમંત્રી પોષણ શક્તિ નિર્માણ યોજના” (PM POSHAN) તરીકે નવી ઓળખ ધરાવે છે. આ યોજના હેઠળ ધોરણ 1 થી 8 અને બાલવાટિકા સુધીના બાળકોને કાર્યદિવસોમાં શાળામાં મફત અને પોષણયુક્ત ભોજન આપવામાં આવે છે. તેના માધ્યમથી માત્ર ભૂખ નાબૂદ થતી નથી, પણ બાળકોના પોષણ સ્તરમાં પણ નોંધપાત્ર સુધારો થાય છે.
આ પણ વાંચો – આયુષ્માન ભારત યોજના 2025
યોજનાનો ધ્યેય અને મહત્વ
આ યોજનાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ બાળકોને પોષણયુક્ત ગરમ ભોજન આપવાનો છે. આ ઉપરાંત વિદ્યાર્થીઓમાં શાળામાં હાજરીની સંખ્યા વધારવી, ડ્રોપઆઉટ દર ઘટાડવો, શિક્ષણમાં રસ વધારવો અને શારીરિક તેમજ માનસિક વિકાસ માટે યોગ્ય પોષણ પૂરું પાડવાનો છે. ખાસ કરીને એ બાળકો માટે, જેમના ઘરે દરરોજ પૂરતું ભોજન મળતું નથી, તેમને માટે આ યોજના જીવનમાં એક મોટો પરિવર્તન લાવે છે.
યોજનાનું અમલીકરણ અને કામગીરી
આ યોજના જિલ્લા અને તાલુકા કક્ષાએ સંચાલિત થાય છે. કેન્દ્ર સરકાર 60% અને રાજ્ય સરકાર 40% ખર્ચ વહેંચે છે. ગ્રામ્ય અને શહેરી શાળાઓમાં સરકારી અથવા સહાયિત શાળાઓમાં સીધો અમલ થાય છે. શાળાઓમાં જ ભોજન બનાવીને પીરસવામાં આવે છે અથવા કેટલાક વિસ્તારોમાં NGO કે કેન્દ્રિય રસોડા મારફતે ભોજન પૂરું પાડવામાં આવે છે.
આ પણ વાંચો – મુખ્યમંત્રી ભાગ્યલક્ષ્મી બોન્ડ યોજના 2025
મધ્યાહન ભોજન કેન્દ્ર અને વાસણોની વ્યવસ્થા
શાળાના અંદર અથવા નજીકના સ્થળે મધ્યાહન ભોજન કેન્દ્ર ઉભા કરવામાં આવ્યા છે. અહીં અનાજ, દાળ, શાકભાજી વગેરે સામગ્રી રાખવામાં આવે છે. રસોઈ બનાવવાની વ્યવસ્થા માટે સરકારશ્રી દ્વારા સંચાલક, રસોઈયા અને સહાયકને નક્કી કરાયેલ માનદ વેતન સાથે નિયુક્ત કરવામાં આવે છે. સામગ્રીના સ્ટોક માટે રજીસ્ટર રાખવામાં આવે છે અને દરરોજના ભોજનના વિતરણની નોંધ લેવામાં આવે છે.
દૈનિક મેનુ અને પોષણ માનદંડ
દરરોજના ભોજન માટે મેનુ નક્કી કરવામાં આવે છે જેમાં પ્રોટીન, કાર્બોહાઈડ્રેટ અને વિટામિન્સનો યોગ્ય સંતુલન હોય છે. દાળ-ભાત, શાકભાજી, પુલાવ, દાળ ઢોકળી, ખીચડી, મુઠિયા, ખોરાક સાથે સુખડી જેવા તત્વો અઠવાડિયામાં આપવામાં આવે છે. ભોજનના દૈનિક જથ્થામાં ધોરણ 1 થી 5 માટે 450 કેલરી અને 12 ગ્રામ પ્રોટીન આપવાનું છે અને ધોરણ 6 થી 8 માટે 700 કેલરી અને 20 ગ્રામ પ્રોટીનનો સમાવેશ કરવો જરૂરી છે.
આ પણ વાંચો – ભોજન બિલ સહાય યોજના 2025
તિથિ ભોજન જેવી અનોખી પહેલ
ગુજરાતમાં “તિથિ ભોજન” જેવી પહેલ શરૂ કરવામાં આવી છે જેમાં લોકો તેમના શુભ અવસરો જેમ કે જન્મદિન કે ઉજવણીના દિવસે બાળકોને મીઠાઈ કે ખાસ નાસ્તો પીરસે છે. આથી સમાજની સહભાગિતાથી પણ પોષણ કાર્યક્રમ વધુ મજબૂત બને છે. હવે આ ખ્યાલ અન્ય રાજ્યોમાં પણ અપનાવવામાં આવ્યો છે.
શાળાની ભૂમિકા અને દેખરેખ
શાળાના શિક્ષકો અને મુખ્યશિક્ષક દ્વારા ભોજનની ગુણવત્તાની તપાસ કરવામાં આવે છે. સરકારશ્રી દ્વારા મામલતદારશ્રીએ દર મહિને ભોજન કેન્દ્રની મુલાકાત લેવી, અનાજનો વિતરણ, ગુણવત્તા અને ખર્ચની માહિતી જાળવવી જેવી કામગીરી માટે જવાબદારી નિર્ધારિત કરી છે. ગામ-સ્તરે વાલી-શિક્ષક સંઘ તથા સ્કૂલ મેનેજમેન્ટ કમિટી પણ આ કામગીરીની દેખરેખ કરે છે.
આ પણ વાંચો – બિયારણ સહાય યોજના 2025
નાણાકીય વ્યવસ્થા અને ગ્રાન્ટ
મધ્યાહન ભોજન યોજના માટે કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારે મળીને બજેટ ફાળવ્યો છે. સમગ્ર ભારતમાં મોટા પાયે આ યોજના માટે નાણાં ખર્ચવામાં આવે છે. જેમ કે, 2020-21માં આ યોજના માટે શિક્ષણ મંત્રાલયના કુલ બજેટનો 11% ફાળવવામાં આવ્યો હતો. દર બાળક દીઠ રસોઈ ખર્ચ પણ નક્કી કરેલો છે, ધોરણ 1 થી 5 માટે રૂ. 4.13 અને ધોરણ 6 થી 8 માટે રૂ. 6.18 જેટલો ખર્ચ થાય છે.
યોજનાથી મળતા ફાયદા
- બાળકોને ભોજન મળવાથી આરોગ્ય સુધરે છે.
- ગરીબ પરિવારો માટે શાળામાં ભોજન મળવાથી ઘરમાં તણાવ ઓછો થાય છે.
- શાળામાં હાજરી વધી છે અને ડ્રોપઆઉટ દર ઘટ્યો છે.
- બાળકો ભણતરમાં વધારે ધ્યાન આપે છે કારણ કે ભૂખ લાગતી નથી.
- શાળાનું વાતાવરણ વધુ સુખદ બન્યું છે અને બાળકો શાળા સાથે વધુ જોડાયા છે.
નિષ્કર્ષ
“મધ્યાહન ભોજન યોજના” એ માત્ર ભોજન આપવાનો કાર્યક્રમ નથી, પણ દેશના ભવિષ્ય, એટલે કે બાળકોના આરોગ્ય અને શિક્ષણમાં સુધારાની દિશામાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ પગલું છે. સરકારી સહયોગ અને સામાજિક ભાગીદારીથી આ યોજના વધુ સશક્ત બની શકે છે. આજે, જ્યારે દેશ વિકસિત ભારત તરફ આગળ વધી રહ્યો છે, ત્યારે આવી યોજનાઓ બાળ પોષણ અને શિક્ષણમાં સ્થાયી પરિવર્તન લાવવા માટે મહત્વરૂપ સાબિત થાય છે.